|
|
1 .2 .3 .5 .6 .7 .8 .9 .10 .11 .12 .13 .14 .15 .16 .17 .18 .19 .20 .21 .22 .23 .24 .25 .26 .27 .28 .29 .30
Rusya'nın nihaî amacı, İstanbul'u ele geçirerek Bizans'ı
yeniden diriltmek idi. İşte bu maksatla,
Osmanlı Devleti'ni taksim etmek üzere Avusturya ile gizli bir
anlaşma yapıldı. Bu anlaşmayı haber
alan Osmanlı Devleti, Prusya ve İngiltere'nin de tahrikiyle
Rusya'ya karşı savaş açtı. Halkın infialine
neden olan Kırım'ı geri almak Osmanlının en büyük
arzusuydu. Ancak bu savaşa Rusya'nın müttefiki
olan Avusturya'nın da katılmasıyla, Osmanlılar iki cephede
birden mücadele etmek zorunda
kaldılar(1788). Avusturya'ya karşı iki kez savaş kazanıldı.
Belgrat ve Banat ele geçirildi. Ancak
Rusya'ya karşı doğu cephesinde başarı sağlanamadı. Bu
tarihlerde Osmanlı tahtına III. Selim
çıkmıştı (1789-1807). III. Selim İsveç ile bir anlaşma
yaparak Rusya'ya karşı bir müttefik kazanmıştı.
Ancak Rusya Bükreş ile Küçük Eflâk'ı almış, ardından da
Belgrat ve Bender düşmüştü. 1790'da
Avusturya İmparatoru II.Joseph ölünce iç ayaklanmalar baş göstermiş
ve Fransız ihtilalinin etkileri bu
ülkede de hissedilmeye başlanmıştı. Bunun üzerine yeni İmparator
II.Leopold, Ziştovi anlaşmasını
imzalayarak Osmanlılarla olan savaşı sona erdirdi (1791). Bu
anlaşma mevcut statükoyu muhafaza
eden maddelerden ibaretti. Rusya ile de, İspanya'nın aracılığıyla
Yaş Barış Antlaşması imzalandı
(1792). Rusya'nın savaş sırasında işgal ettiği yerlerden
sadece Özi, anlaşmayla verilmiş oluyordu.
Hem Avusturya hem de Rusya bu anlaşmalarla, Fransa ve Lehistan'daki
gelişmelere dikkatlerini
verirken, Osmanlı Devleti de gerekli ıslahatları yapmak için
bir soluklanma zamanı bulabilecekti.
6-19. y.y. Osmanlı Devleti'nde Islahat Çabaları
a-Nizam-ı Cedit
İyi bir eğitim görmüş olan III. Selim bu barış döneminden
faydalanarak, devlet içinde, özellikle askerî
alanda, ıslahatlar yapmak istiyordu. Bu maksatla, Nizâm-ı
Cedit adı verilen ilk ıslahat hareketiyle,
yeni bir ordu kurdu(1793). Yeniçeri Ocağı'nı kaldıramayacağını
bildiğinden, öncelikle Nizâm-ı Cedid
denilen bu orduyu batılı tarzda düzenleyip, başarısını kanıtlamak
gerekliydi. Ancak bundan sonra
Yeniçeri Ocağı lağvedilebilirdi. Fakat kendileri aleyhine
ortaya çıkan gelişmelerden endişe duyan
Yeniçeriler, bazı devlet adamlarını da yanlarına çekerek
yeniliklere karşı çıktılar ve isyan ettiler.
Üstelik bu arada Napolyon Bonapart, bir orduyla Mısır'ı işgale
başlamıştı (1798). Osmanlılar, Rusya,
İngiltere ve Sicilya'nın da menfaatlerine dokunan Fransız işgaline
karşı harekete geçti. Ehramlar
savaşıyla, Mısır'ı ele geçirip, kuzeye yönelen Bonapart,
Akka'da Osmanlı savunmasını geçemedi
(1799). Kuşatmayı kaldıran Napolyon geri dönerken, yerine bıraktığı
ordu komutanları da mağlûp
edildiler. Neticede Fransızlar Mısır'ı terk etmek zorunda
kaldı(1801). Fransa'yı barışa zorlayan önemli
bir sebeplerden birisi de, Akdeniz'de Rus ve Türk donanmalarının
iş birliği yapmaları, İngiltere'nin
Fransız savaş ve ticaret gemilerini taciz etmesiydi. Fransa'nın
Akdeniz ve Orta Doğu'daki ticarî
menfaatlerinin zedelenmesi onları barışa zorlamaktaydı.
1802'de imzalanan anlaşmayla Fransa bölgede yine ticaret yapma
güvencesi almış ve kapitülâsyon
hakkını elde etmiştir. Bu olayı bahane ederek Akdeniz'e inen
Rus donanması, Osmanlı
donanmasıyla birlikte Fransa'nın elindeki bazı adaları ele geçirmiş
idi. Fakat halk, ebedî düşman
olarak gördüğü Rusya ile iş birliği yapılmasına büyük
tepki göstermiş ve bunun sonunda III. Selim'e
ve ıslahatlarına karşı cephe genişlemişti. Üstelik
Napolyon'un, Orta Doğu'da Araplara yönelik
propagandasının da etkisiyle bölgede bazı isyanlar çıkmıştı.
Böylece Bulgaristan ve Sırbistan'da
çıkan isyanlara bir de Suriye'de ve Hicaz'da çıkan isyanlar
eklenmiş oluyordu. Vehhabiler
ayaklanarak, 1803-1804'te Mekke ve Medine'yi ele geçirmişlerdi.
Osmanlıların tekrar Fransa ile
yakınlaşmaları, İngiliz ve Rusları harekete geçirmiş ve
sonunda Rusya Eflak ve Boğdan'ı işgal
etmişti. Bu savaş sürerken Nizâm-ı Cedit'in Rumeli''ye de
kaydırılmasından memnun olmayan
isyancılar Şehzade Mustafa'nın tahrik ve teşvikiyle birleşerek
İkinci Edirne Vak'ası denilen büyük bir
ayaklanma başlatmışlardı (1806). Neticede İstanbul'da patlak
veren Kabakçı Mustafa İsyanı III.
Selim'in sonunu hazırladı. Saraya giren isyancılar III. Selim'i
tahttan indirerek yerine IV. Mustafa'yı
tahta geçirdiler (29 Mayıs 1807). Nizâm-ı Cedid lağvedildi.
Fakat III.Selim'e bağlı olan Ruscuk
bayraktarı Mustafa, yenilik taraftarlarıyla birleşerek, karşı
darbede bulundu. Amacı III. Selim'i yeniden
tahta çıkarmaktı. IV. Mustafa'nın, sabık padişahı öldürttüğünün
öğrenilmesi üzerine, kardeşi
II.Mahmut başa geçirildi (28 Temmuz 1808).
Alemdar Mustafa Paşa sadareti üslenerek, III. Selim'in başlattığı
ıslahatları devam ettirmeye çalıştı.
Nizâm-ı Cedit'i, Sekbân-ı Cedit adı ile yeniden canlandırdı.
Ancak ulemayı ve yeniçerileri memnun
edemeyen Alemdar Mustafa Paşa, 1809'da çıkan bir isyanda öldü.
II.Mahmut ve Islahat Hareketleri; II. Mahmut devri (1808-1839),
hem gerçekleştirilen yenilik
hareketleri ile hem de etnik ve siyasî isyanlarıyla Osmanlı
Devleti'nin yol ayrımına girdiği bir dönemi
ifade eder. II.Mahmut, öncelikle orduyu baştan aşağı düzenlemek
ile işe başladı. Yeniliklere karşı
çıkan Yeniçeri Ocağı bir nizamname ile ortadan kaldırıldı.
Vak'a-yı Hayriye olarak adlandırılan bu
köklü değişiklikle (15-16 Haziran 1826), yeni bir ordu oluşturuldu.
Ancak yeniçeriler bu düzenlemeye
boyun eğmeyerek isyan ettiler. Sadrazam'ın sarayını basan
yeniçeriler sadrazamın ve ıslahatçıların
başlarını istediler. Ancak At Meydanı'nda toplanan yeniçeriler
dağıtıldı, ocakları bombalandı. Böylece
Avrupa tarzında yeni bir ordunun kurulması yönündeki en büyük
engel ortadan kaldırılmış oluyordu.
II. Mahmut hükûmet teşkilâtında da değişikliklere giderek
kabine ve nezaret (bakanlık) usulünü
benimsedi. 1836 yılında Dahiliye ve Hariciye Nazırlıkları
kuruldu. Avrupa devletleri ile A.B.D ile ticarî
anlaşmalar yapıldı. İktisadî ve adlî sistemde değişikliklere
gidildi. Avrupa tarzında eğitim veren
rüştiyeler, Harbiye ve Tıbbiye okullarının açılması vb.
gibi eğitim alanında da ıslahatlar
gerçekleştirildi.
Fakat, kimi şeklî, kimi öze yönelik bu yenilikler devletin içinde
bulunduğu zorlukları aşmasına
yetmediği gibi, Osmanlı coğrafyasındaki parçalanma II.Mahmut
döneminde daha da hissedilir hale
geldi.
Sırp ve Yunan İsyanları; Fransız İhtilâli'nin getirdiği
milliyetçi fikirlerle temellendirilen ancak, daha
ziyade arkasında Rusya ve diğer Avrupa devletlerinin teşvik ve
tahriki olan etnik ve mahallî isyanlar
bu dönemde alevlendi. III.Selim zamanında isyan eden Sırplar,
1812 Bükreş Antlaşması ile bazı
imtiyazlar almalarına rağmen, yeniden ayaklandılar. Yeniçeri
Ocağının kaldırıldığı tarihlerde Sırplarla
kısmî bir anlaşmaya varıldı. Ancak 1830'da bir hatt-ı şerif
ile Sırbistan'ın Osmanlı hâkimiyetinde bir
prenslik olarak varlığı kabul edildi. Rusya'nın XIX. yüzyıla
girerken Osmanlıya karşı sürdürdüğü
savaşların altında Balkanları ve özellikle Rumları Osmanlı
Devleti'nden koparmak yatıyordu. Nitekim
Odessa'da yeniden örgütlendirilen Etnik-i Eterya adlı
cemiyetin başkanlığına Yunan İsyanı sırasında
Çar I.Alexsandre'ın yaveri Prens İpsilanti getirilmişti. Yapılan
plana göre Yunanistan, Yanya ve Tuna
civarında isyanlar çıkarılacaktı. İpsilanti 1821'de Romanya'ya
geçerek Ortodoksları ayaklandırmaya
çalıştı fakat başarılı olamadı. Çar, Türklere yenilerek
Macaristan'a kaçacak olan İpsilanti'yi
desteklemekten vazgeçti. Bu sırada Mora'da da Patras başpiskoposu
isyan etmişti (25 Mart 1821).
1822'de Yunanlılar bağımsız olduklarını ilân ettiler, Mora'da
ve adalarda çok sayıda Türk'ü katlettiler.
Rusya ve Avrupa bu isyanı gayriresmî yollardan
desteklemekteydiler.
Girit ve Mora valiliğinin kendisine verilmesini II.Mahmut'a
kabul ettiren Mehmet Ali Paşa bu isyanı
bastırmakla görevlendirildi. 1822'de Girit'e, 1824-25'te Mora'ya
girildi. Bu gelişme karşısında Rusya,
Fransa ve İngiltere aralarında anlaşarak (1827), Yunanistan'ın
özerk bir prenslik olarak kabul
edilmesi hususunda Osmanlıları sıkıştırmak istediler. Türkler
bu olayı iç işlerine müdahale olarak
kabul edip, teklifi reddetti. Bunun üzerine Osmanlı ve Mısır
donanması Navarin'de, bir kaza
sonucu(!), yok edildi. Üç ülkeyle ilişkiler kesildi ve 1828'de
Rusya, müttefiklerinin desteğiyle Osmanlı
Devleti'ne savaş ilân etti. Rus ordusu doğuda Erzurum'u ele geçirdi.
Batıda ise Edirne işgal edildi.
Padişah, Prusya, Fransa ve İngiltere elçilerini araya sokarak,
Londra Protokolünü kabul edeceğini
bildirdi. Böylece Edirne Antlaşması(1829) ve ardından Londra
Konferansı (1830) imzalandı. Antlaşma
ile Prut iki ülke arasında sınır oluyor, Eflâk, Boğdan ile
Sırbistan'ın özerkliği kabul ediliyordu. Girit'in
Osmanlılarda kalması şartıyla Yunanistan'ın bağımsızlığı
da tasdik ediliyordu.
Mehmet Ali Paşa İsyanı ve Mısır Meselesi; Mora'nın elden
çıkmasıyla, oğlu İbrahim'in Mora valisi
olma ümidini kaybeden Mısır Valisi M.Ali Paşa, II.Mahmut'tan,
yardımlarına karşılık, Suriye'nin
idaresini istedi. Bu isteğin reddedilmesi üzerine M.Ali Paşa
harekete geçti ve Filistin ile Suriye'ye
girdi (1831). Akka ve Şam, oğlu İbrahim tarafından ele geçirildi.
İbrahim Paşa, kısa zamanda
Anadolu'ya kadar ilerledi.
Konya yakınlarındaki savaşta Osmanlı ordusunu yenilgiye uğrattı.
Her birinin ayrı hesabı olduğu
büyük devletler, telâşlanarak araya girmek istediler. Fransa
ve İngiltere'nin anlaşamaması üzerine,
Rusya durumdan faydalandı. Zor durumdaki II.Mahmut, Rus
ordusunun ve donanmasının İstanbul
yakınlarına gelmesine müsaade etti. Rusya'nın kârlı çıkmasından
endişelenen Fransa ve İngiltere,
II.Mahmut ile anlaşma yapması için M.Ali Paşa'ya baskı yaptılar.
Neticede Kütahya Antlaşması
imzalandı (1833). Bu anlaşmayla, Mehmet Ali Paşa, Mısır ve
Girit'ten başka Şam ve oğlu İbrahim
de, Cidde valiliği yanı sıra Adana'yı uhdelerine alacaklardı.
Rusya, yardımlarına karşılık II.Mahmut ile
Hünkar İskelesi Antlaşması diye bilinen bir anlaşma yaparak,
İstanbul'daki durumunu
kuvvetlendirmeyi başardı (1833). Anlaşmaya göre Osmanlı
Devleti'nin toprak bütünlüğünün garantisi
ve gereğinde Osmanlının yardımına koşulması karşılığında
Rusya, Boğazların bütün yabancı savaş
gemilerine kapatılmasını kabul ettiriyordu. II.Mahmut, Kütahya
anlaşmasından memnun değildi. Bu
sebeple M.Ali Paşa'ya karşı yeniden harekete geçti. Fakat
Osmanlı ordusu Nizip'te bir kez daha
yenildi (1839). Üstelik Kaptan Paşa, Osmanlı donanmasını Mısır'a
teslim etmişti. Bu arada II.
Mahmut ölmüş ve yerine I.Abdulmecit geçmişti (1839-1861). Mısır
Meselesi'nin Çözümü ve Boğazlar
Meselesi; Rusya'nın Hünkar İskelesi Antlaşmasına dayanarak
duruma tek başına müdahale
etmesini uygun bulmayan İngiltere ve Fransa yeniden devreye
girdiler. Avusturya ve Prusya'nın da
katılmasıyla Londra'da bir konferans toplandı (1840).
Toplantıda Mehmet Ali Paşa'nın veraset yoluyla Mısır valiliğine
sahip olması karşılığında, Suriye'den
ve elinde tuttuğu Osmanlı donanmasından vazgeçmesi istendi.
Konferans kararlarını M.Ali Paşa'nın
tanımaması üzerine İngiltere Suriye limanlarını donanması
ile topa tuttu. Nihayet M.Ali Paşa durumu
kabul etti. I.Abdulmecit de iki ferman yayımlayarak onun valiliğini
onayladı. Ardından İngiltere
kendileri aleyhine olan Hünkar İskelesi Antlaşması'nın yürürlükten
kaldırılmasını öngören uluslararası
bir konferansa ev sahipliği yaptı. Londra Antlaşması ile (Temmuz
1841), İstanbul ve Çanakkale
boğazları'nın barış zamanında savaş gemilerine kapalı
tutulmasının kararlaştırıldığı bir Boğazlar
Sözleşmesi imzalandı. Böylece İngiltere, Rusya'nın elinden
inisiyatifi almış oluyordu.
1 .2 .3 .5 .6 .7 .8 .9 .10 .11 .12 .13 .14 .15 .16 .17 .18 .19 .20 .21 .22 .23 .24 .25 .26 .27 .28 .29 .30