|
|
1 .2 .3 .5 .6 .7 .8 .9 .10 .11 .12 .13 .14 .15 .16 .17 .18 .19 .20 .21 .22 .23 .24 .25 .26 .27 .28 .29 .30
A-Kubilay Hanlığı (1280-1368)
Cengiz'in vasiyetine uyularak ölümünden sonra yerine, üçüncü
oğlu Ögeday kağan seçildi (1228).
Onun zamanında Kore, Kuzey Çin tamamıyla imparatorluğa bağlandı.
1237-1241 yıllarında Batı
seferi ile Kıpçak ülkesi, Rusya ve bütün Doğu Avrupa ele geçirildi.
Ancak Ögeday'ın
ölümünden(1241) sonra, bir müddet eşi tarafından idare
edilen devlete kurultay kararıyla, Cuci'nin
oğlu Batu Han'ın itirazına rağmen, oğlu Kiyuk kağan seçilmiştir.
Onun da 1248'de ölmesi üzerine bu
kez Kiyuk'un eşi yine kağan seçilene kadar üç yıl devleti
idare etmiştir. 1251'de toplanan kurultayda
Toluy'un oğlu Mengü'nün kağan seçilmesiyle hâkimiyet Ögeday
neslinden Toluy nesline geçer.
Fakat 1259 yılında ölen Mengü, yerine küçük kardeşi Arık
Buka'yı vasiyet etmişse Kubilay, bunu
tanımayarak komutanların da muvafakatıyla Pekin'de kağanlığını
ilân eder ve böylece taht
mücadelesi tekrar kızışır. Arık Buka'yı yenen Kubilay
devletin merkezi olan Karakurum'a
dönmeyerek Çin'de kalır. Çin geleneklerini benimseyen devlete,
Cengiz İmparatorluğu'nun diğer
kesimlerindeki bağlı devletler ve çoğu Moğol kabileleri sıcak
bakmazlar. Nitekim İlhanlılardan başka
gerçek bir bağlılık gösteren devlet olmamıştır. Neticede
Kubilay Hanlığı Çin'de Yüan Hanedanı adıyla
bilinen Çinlileşmiş bir hanedan dönemini başlatmıştır.
B-İlhanlılar (1256-1336)
Toluy'un oğlu Hülagü kardeşi Toluy'un oğlu Mengü "büyük
kağan" sıfatıyla, kardeşi Hülagü'yü batıda
yeni fethedilecek bölgelerin, Kösedağ savaşıyla tâbi
durumuna düşmüş Anadolu'nun ve İran'ın
idaresiyle görevlendirmişti(1253). Böylece İlhanlı Devleti'nin
temeli atılmış oluyordu. 1256'da Amu
Derya'yı geçerek İran'a giren Hülagü, hiç bir direnişle
karşılaşmamış sadece kendisine karşı koyan
İsmailî (Batınî) lideri Rükneddin'i ünlü Alamut kalesinde
ele geçirerek bütün taraftarlarını ortadan
kaldırıp, İran'ın zaptını tamamlamıştır. Sonra, Bağdat'ı
ele geçiren Hülagu, Halife Müstasım ve aile
fertlerini öldürmüş (1258). Halife ailesinden kaçabilenlere
sahip çıkan Memlûk Sultanı Baybars
bunlardan birini halife ilân ederek halifeliği Mısır'a taşımıştır.
İlhanlılar'a karşı Memlûk, Altınorda ve
Anadolu Selçukluları arasında bir ittifak oluşturulmaya çalışılmışsa
da İlhanlıların Suriye, İran ve
Anadolu'ya hâkimiyeti önlenememiştir.
İlhanlı hükümdarı Ahmet Teküdar (1282-1284), İslâmîyet'i
kabul etmiş, Gazan Han zamanında (1295-
1304) ise İlhanlıların tamamı artık Müslüman olmuştur.
Gazan Han ile birlikte Türk ve İslâm karakteri
İlhanlılarda bariz bir hâle gelmiştir. Ancak Ebu Said Bahadır
Han (1316-1335) dönemindeki iç
çekişmeler devleti yıpratmış ve ülkenin idaresi zamanla
Azerbaycan'da Emir Çoban Oğulları ve
Bağdat'ta Şeyh Hasan olmak üzere başlıca iki ailenin eline
geçmiştir. Bu arada bir Uygur Türk'ü olan
Eretna Bey Doğu Anadolu'da hâkimiyeti ele geçirerek, hükümdarlığını
ilân etmiştir (1343).
C- Altın Orda (1227-1502)
Altın Orda Hanları, Cengiz Han'ın büyük oğlu Cuci
neslindendir. Deşt-i Kıpçak'ın idaresini üstlenen
Cuci'nin 1227 yılında ölmesi üzerine, on sekiz oğlundan en büyüğü
olan Orda ile ikinci oğlu Batu,
dedeleri Cengiz Han'ın yanına giderek han olmak istemişlerdi.
Cengiz Han, orda adı verilen iki
karargâhtan (otağ), altın aksamlı Ak-Orda'yı Batu'ya, gümüş
aksamlı Gök-Orda'yı Orda'ya kurdurdu.
Böylece ikinci oğul Batu'yu, babası Cuci'den sonra hanlık
makamı için tercih etmiş oluyordu. Ak-
orda veya Altın-orda adıyla Batu Han, Doğu Avrupa'ya kadar bütün
Deşt-i Kıpçak'ın hâkimi olurken,
kendisine bağlanan ağabeyi Orda, Gök-orda adıyla, İtil'den
İrtiş'e kadar olan devletin doğudaki
topraklarını yönetmekteydi. Devletin Başkenti Saray şehri
idi. Bu olaydan sonra Batu, Sayın Han;
Orda ise İçen Han lakapları ile anılacaklardır.
Batu'dan sonra başa geçen kardeşi Berke, İslâmiyetî kabul
eden ilk Altın-Orda hanıdır ve devlet en
parlak dönemini onunla yaşamıştır. (1256-1266). Özbek Han(1313-1340),
zamanında ise İslâmiyet
resmî din olarak kabul edilmiş ve zaten ordu ve halkının
hemen tamamı Türk olan Altınorda Devleti
tam bir Müslüman-Türk devleti hüviyetine bürünmüştür.
Aynı dönemde devletin doğu kanadı olan
Gök-Orda sülâlesi ortadan kaldırılarak devlet merkezileşmiştir.
Fakat 1369 yılından sonra Cuci'nin
diğer oğulları; Toğay-Timur ve Şiban neslinden gelenler güç
kazanmışlardır. Toğay-Timur nesli, Altın-
orda hanlık makamını ele geçirirken, Şiban neslinden
gelenler de Batı Sibirya'da hükümran
olmuşlardır.
Toktamış Han zamanında (1379-1396) Timur'un darbesi ile sarsılan
Altın-Orda Devleti, Küçük
Muhammed Han zamanında (1427-1440 ); Altın-Orda devleti bölünmeye
başlamış ve nihayet, Şeyh
Ahmet Han (1481-1502 ) ile birlikte devlet tamamen ortadan kalkmıştır.
Altın-Orda Devleti'nin zayıflayıp, yıkılmasıyla hâkim olduğu
sahalarda yeni hanlıklar kurulmuştur.
D-Kırım Hanlığı (1441-1783)
Kırım ve civarı, Batu Han'ın kardeşi Togay-Timur neslinden
gelen beylerin idaresinde idi. Timur'un
Altın-Orda'yı parçalamasıyla Togay-Timur neslinden Hacı
Giray Han, adına para bastırarak(1441)
hanlığı kurmuş ve Bahçesaray'ı başkent yapmıştır. Hacı-Giray
Han'ın 25 yıllık hâkimiyetinin ardından
ölümüyle, oğulları arasında taht kavgaları başlamış ve
Nur Devlet ile Mengli Giray fetret devrinde
birbirleriyle mücadele etmişlerdir.
Kırım ileri gelenleri bu mücadeleyi önlemek için Osmanlılardan
yardım isteyince, Fatih, Gedik Ahmet
Paşa komutasındaki donanmayı Kırım'a göndermiş, Kefe ile
Azak, Ceneviz ve Venediklerden
kurtarılmıştır.(1475) Mengli Giray 1478 yılında hanlığa
getirilerek Kırım Hanlığı Osmanlı himayesine
alınmıştır. 300 yıl süren bu beraberlik, 1783'de Kırım'ın
Ruslar tarafından ilhak edilmesiyle son
bulmuştur.
E-Ejderhan Hanlığı (Astrahan veya Hacı Tarhan Hanlığı) (1466-1556)
Altın-Orda hanlarından Küçük Muhammed'in torunu Kasım Han
tarafından 1466 yılında kurulmuştur.
Adını başkentleri olan Hazar kıyısındaki Ejderhan'dan alır.
Don-itil-Kuban ırmakları arasındaki
ticaretin yoğun olduğu bölgede kurulmasına rağmen askerî ve
siyasî güce sahip olamadıkları için
hanlık 1556'da Rusya tarafından işgal edilmiştir.
F-Kazan Hanlığı (1437-1552)
Hanlık, Batu Han'ın kardeşi Togay-Timur'un neslinden Uluğ-Muhammed
tarafından kurulmuştur.
(1437). Hanlık, Kazan merkez olmak üzere, İtil Bulgar
Devletinin de merkezi olan Kazan şehri
hanlığa ismini vermiştir. Mahmud Han (1445-1461)'dan sonra iç
çekişmeler ve Rus baskısının
artması, hanlığın sonunu hazırlamıştır. 1521'de kısa bir
süre için Kırım Hanlığı'na bağlanan Kazan
Hanlığı, Rus tehlikesine karşı Osmanlılar tarafından
himaye edilmişse de, IV. İvan, hanlığı 1552'de
ele geçirmiştir.
G-Kasım Hanlığı (1445-1681):
Kazan Hanlığı'nın kurucusu Uluğ Muhammed Han, 1445 tarihinde
esir aldığı Rus knezini bırakmak
şartıyla Oka ırmağı üzerindeki Gorodets şehri ve etrafının,
oğlu Kasım Han'ın idaresinde bırakılmasını
Ruslara kabul ettirmiş(1445), bu tarihten sonra hanlık Kasım
Han'ın adıyla anılmaya başlamıştır.
Moskova Knezliği'ni kontrol altında tutmak amacıyla Kazan Hanlığı'na
Kasım Hanı Şah Ali'nin
kardeşi Can Ali getirilmiştir. Kasım Hanlığı da 1552 yılında
bütünüyle Rus nüfuzu altına düşmüş,
ancak hanlık 1681 yılına kadar şeklen devam etmiştir.
Ğ-Sibir Hanlığı (Küçüm Hanlığı):
Altın-Orda Devleti'nin parçalanmasından sonra kurulan Sibir
Hanlığı'nın bilinen ilk hükümdarı
Mamık oğlu Tabuga'dır. Hanlık, bugünkü Moğolistan'ın
kuzeyinden Sibirya'ya kadar uzanan bir
bölgeyi içine almakta, ahalisinin büyük çoğunluğu Kırgız,
Yakut ve Kıpçak Türklerinden
oluşmaktaydı. Hanlığın merkezi önce Tümen şehri ve sonra
Sibir olmuştur. Hanlık, Rus ilerleyişi
karşısında Yadigar Han zamanında Çar İvân'ın hâkimiyetini
tanımak zorunda kalmıştır (1555).
Bunun üzerine Altın-Orda hükümdarı Ahmed Han 'ın torunu Küçüm
Han, Yadigar Hanı yenerek
Sibir Hanlığı'nın başına geçmiştir(1563). Bu sebeple hanlık,
Küçüm Hanlığı diye de bilinmektedir.
Bölgede İslâmiyet'i yayan Küçüm Han, önceleri Ruslara karşı
başarılı olduysa da, âteşli silahlarla
Sibir'e giren Rus ordularını sürekli daha kalabalık ve âteşli
silahlarla mücehhez kuvvetlerle ileri
hareketlerine devam eden Ruslar, Küçüm Han'ın ölümünden
sonra (1598) hanlığı ele
geçirmişlerdir.
H-Nogay Hanlığı:
Hanlığa adını veren Nogay, Altın-Orda Devleti'nin önemli
komutanlarından biridir. 1259-1299 yılları
arasında, devlet üzerinde söz sahibi olmuş olan Nogay, Altı-Orda
Hanı Tokta ile anlaşmazlığa
düşmesi sebebiyle giriştiği mücadelede yenilerek öldürülmüştür
fakat emrinde bulunan ve onun
adıyla anılan boylar, Altın-Orda'nın parçalanması üzerine
Nogay Hanlığı'nı kurmuşlardır. Hanlığın
başkenti, Yayık ırmağı deltasındaki Saraycık şehri idi.
Ahalisi içerisinde, çoğunluğu oluşturan
Kırgız, Kıpçak Türkleri yanında Türkleşmiş Moğol
kabilesi Mangıtlar da bulunuyordu. Rusların
Kazan Hanlığı'nı ele geçirmesiyle Nogaylar, bir kaç kısma
ayrılmışlardır. bunlardan bir kısmı
Büyük Nogay Ordası adı altında Rus hâkimiyetini tanımışlardır
(1557). Dağınık olarak yaşayan
diğer Nogayların önemli bir kısmı daha sonra Anadolu'ya göç
ederek burada yerleştirilmişlerdir.
I-Çağataylılar (1227 -1370):
Cengiz'in ölümünden sonra oğlu Çağatay Han adına Beşbalıg'dan
Ceyhun'a uzanan Türkistan'ın
tamamını içine alacak şekilde Çağatay Hanlığı kurulmuştur.
Çağatay Hanlığı'nın en parlak
dönemi, otuz yıllık istikrarlı bir yönetim gösteren Duva
Han ( 1277-1307) dönemidir. Duva Han'dan
sonra gelen hanlar döneminde yine devletin kuruluşundan beri süregelen
meseleler devam
edecektir. Mübarek Şah (1251-1261) Müslüman olan ilk Çağatay
hanıdır. Kazan Timur Halilullah
Han (1340- 1345)'dan sonra Çağataylılar içinde Müslüman
olmayan kalmayacaktır.
Başkentin Maveraünnehir 'de Karşı şehrine nakledilmesinden
sonra idarede İslâm tesiri iyice
artmıştır. Kazan Timur'un ölümünden sonra (1345) devletin
dizginleri emirlerin eline geçmiştir.
Böylece merkezin gücü büsbütün zayıflamış, başta Çağatay
soyundan bir han bulunmakla
beraber emirler bunları istedikleri gibi yönlendirmişlerdir.
Tuğluk-Timur Han'ın zamanında, hanlık
bir ara kendini toparlar gibi olmuşsa da bu durum Timur'un
devletini kurmasına kadar (1370)
devam etmiştir . Türkistan' da konuşulan dil Çağatay Hanlığı
ile ilgili olarak Çağatay Türkçesi diye
anılmaktadır.
1 .2 .3 .5 .6 .7 .8 .9 .10 .11 .12 .13 .14 .15 .16 .17 .18 .19 .20 .21 .22 .23 .24 .25 .26 .27 .28 .29 .30